Komité Nasionál ba Patrimóniu Kulturál Imateriál Timor-Leste - KOMNAS PKI-TL
Haktuir ba artigu 11 husi konvensaun UNESCO 2003 kona-ba Salvaguarda Patrimóniu Kulturál Imateriál nian ne’ebé artikula katak: “Kna’ar Estadu Membru mak atu salvaguarda patrimóniu kulturál imateriál, iha nivel nasionál liu hosi define elementu oi-oin patrimóniu kulturál imateriál sira ne’ebé hetan iha territóriu nia laran, ho partisipasaun komunidade, grupu no organizasaun naun-governamentál relevante sira”. Nune’e KOMNAS PKI-TL estabelese liuhosi deklarasaun entendimentu ho liña ministeriál sira mak hanesan: SEAK, Ministériu Turizmu Komersiu no Indústria (MTKI), Sekretaria Estadu ba Igualdade no Inkluzaun (SEII), KNTLU, hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu sira hanesan Timor Aid, Fundasaun Alola, UN WOMAN Timor-Leste, UNESCO Anthena Office Dili no USAID’s Tourism for All Project. Estabelesimentu KOMNAS PKI-TL, nu’udar plataforma komún ida hodi servisu hamutuk ba salvaguarda Patrimóniu Kulturál Imateriál Timor-Leste nian.

Pasu dahuluk hosi servisu KOMNAS PKI-TL nian, mak elabora medida nesesária ba salvaguarda elementu Patrimóniu Kulturál imateriál, Tais; no inisia prosesu nomeasaun ba lista Patrimóniu Kulturál Imateriál UNESCO nian, nu’udar dalan ba rekoñesimentu internasionál. Etapa lubuk ida no dezafiu oi-oin, liu- liu iha períodu difísil pandemia COVID-19, komité ne’e hakat liu no felizmente inskreve Tais Timor-Leste nian iha lista Patrimóniu Kulturál Imateriál UNESCO ho Kategoria Salvaguarda Urjente.
Liu hosi konsensu nasionál ne’ebé parte hotu-hotu iha territóriu nasionál fó nia kontribuisaun, liu husi ideia no sujestaun ba nomeasaun Tais; maka KOMNAS PKI-TL dezeña ona Planu Salvaguarda Urjenti ba Tais ba períodu tinan tolu, hosi tinan 2022 to’o 2025, hodi hatán ba rekizitu UNESCO nian kona-ba nomeasaun elemetu kulturál ida ho Kategoria Salvaguarda Urjente.
Tais, tésidu tradisionál Timor-Leste hetan rekoñesimentu Internasionál hodi rejista iha Lista Patrimóniu Kulturál Imateriál UNESCO nian ba salvaguarda urjente; ho satisfatoriamente prienxe kritéria 5 ba nomeasaun nian mak hanesan: Kompatibilidade ho dezenvolvimentu sustentável no la iha kontroversia ho instrumentu direitus umanus, Iha nesisidade atu halo salvaguarda urjente ba elementu ne’e rasik, Elaborasaun planu salvaguarda ba kontinuasaun prátika no trasnmisaun ba jerasaun tuir mai, Iha Kolaborasaun entre komunidade ho estadu no entidades sira seluk iha konsultasaun no preparasaun ba nomeasaun, Elementu refere halo ona inventáriu hosi estadu no komunidade.

Salvaguarda Urjente ba Tais mak medida nesesária ne’ebé estadu parte tenki implementa iha territóriu nasionál, liu hosi involvimentu komunidade no entidade oi-oin hodi fó sustentabilidade ba ezistensia Tais iha Timor-Leste. KOMNAS PKI-TL liu husi instituisaun governu no parseiru dezenvolvimentu sira implementa Planu Salvaguarda Urjente ba Tais ho programa esensiál ne’en (6) mak hanesan: promosaun, konsensializasaun, peskiza, transmisaun, treinamentu no marketing.
Programa salvaguarda urjenti ba Tais mak misaun esensiál ne’ebé KOMNAS PKI-TL implementa dadaun liuhosi nia atividade sira. Sidadaun timoroan hotu-hotu iha mós papel atu halo salvaguarda no promosaun ba Tais hodi hatutan eransa murak ne’ebé bei’ala sira husik hela mai ita nu’udar prezente murak ida.